زنبور عسل گونه ‌ای زنبور است که عسل می‌سازد. زنبور عسل این کار را با گردآوری شهد گل‌ها در کندو انجام می‌دهد. در فارسی به زنبور عسل منگ، منج و مگس انگبین هم گفته می‌شود. زنبورهای هر کندو یکی از سه نوع زنبور ملکه، زنبور نر و زنبور کارگر هستند.

ملکه معمولاً مادر تمامی زنبورهای موجود در کندو است. جنسیت آن ماده بوده و مهم‌ترین وظیفه اش تخم گذاری می‌باشد. ملکه از اواخر فروردین تا اواخر خرداد روزانه حدود ۱۵۰۰ تخم می‌گذارد  ملکه‌ها و کارگرها از تخم‌های لقاح شده و نرها از تخم‌های غیر لقاح شده (هاپلودید) به وجود می‌آیند. طول بدن ملکه بسته به هر نژاد متفاوت می‌باشد. بال‌های آن کوچک بوده و خرطوم آن توانایی جمع آوری شهد گل‌ها را نداشته و در عوض دارای شکمی بزرگ‌تر از ماده‌های کارگر بوده و به طور طبیعی بیش از ۵ سال می‌تواند زنده بماند. در زنبورداری تجاری به علت کاهش تخمریزی از سال دوم زندگی به بعد، بیش از دو سال از یک ملکه استفاده نمی‌شود. ملکه عسل در زمان شفیرگی گرده نمی‌خورد و بجای آن ژله رویال مصرف می‌کند و شفیره‌ای که از گرده تغذیه شود هیچگاه به ملکه تبدیل نشده و کارگر خواهد شد. ملکه تا آخر عمر توسط ژله رویال تولیدی کارگران تغذیه می‌شود.

زنبورهای نر در کندو تنها وظیفه بارور نمودن ملکه را دارند و دارای نیش نمی‌باشند. دارای سر و بال‌های بزرگ می‌باشند. توانایی جمع‌آوری شهد و گرده را نداشته و ۲۴ روز زنده می‌مانند.

زنبور نر در حجره‌های بزرگ‌تری نسبت‌به زنبورهای کارگر پرورش می‌یابند. تخمهای بارورنشده ملکه به زنبور نر تبدیل می‌شوند.

زندگی اجتماعی در زنبوران عسل:

امروزه زنبور عسل شناخته ترین حشره از نظر علمی و اقتصادی است زیرا در حالیکه تنها حشره ای است که به وسیله انسان اهلی و برای تهیه عسل پرورش داده میشود ؛ بررسی زندگی آن از جنبه های مختلف در تمام مراحل تاریخ به صورت یک منبع غنی از نظر پدیده های بیولوژیک بوده است۰ در طبیعت و مخصوصا جنگلها و کوهستانها ؛ زنبور عسل معمولا تنه تو خالی درختها و شکاف سنگها را برای زندگی خود انتخاب میکند و در آن لانه هایی بنام کندو مرکب از شانهای عمودی از موم میسازد ۰ هر شان در دو سطح خود از حجره های متعدد و شش گوش بطور منظم تشکیل شده است که در داخل آنها عسل و گرده ذخیره می شودو نیز در بعضی از حجره ها تخم گذاری می گردد و لاروها و شفیره ها در داخل آنها پرورش داده میشوند۰ کندوی زنبور عسل یک اجتماع تک ماده ای است و در هر کندو از هر ده هزار تا صد هزار زنبوری که در آن زندگی میکنند فقط یک زنبور بارور بنام ملکه و درحدود هفتصد زنبور نر و بقیه ماده های عقیم بنام کارگر میباشند۰

در کلنی زنبور عسل روابط ملکه ؛ نر و کارگر از نظر پدیده های تبادل غذایی ؛ تقسیم کار و غیره فو ق العاده جالب توجه است۰

کارگرها هرگز تخم نمیگذارند و تمام کارهای کندو را انجام می دهند ۰ جمع آوری گرده و نوش از روی گلها ؛ تهیه عسل و موم ؛تهیه شان ؛ مواظبت از لاروها ؛ غذا دادن به ملکه و نرها و لاروها ؛ دفاع از کندو و تهویه و تمیز کردن آن ؛ همه این کارها به عهده کارگر است ۰ کارگرها در بهار فعالیت خود را با پرواز روی گلها و جمع آوری گرده و نوش و ذخیره آن در کندو شروع می کنند و این کار در تمام بهار و تابستان ادامه میابد۰ در کلنی زنبور عسل ؛ کارگر یک فرد اجتماعی منظم و تربیت شده ای است که در مدت ۵ هفته از زندگی فعال خود به ترتیب وظایف معین و مشخصی را در اداره کندو بعهده می گیرد مثلا کارگرهای جوان در سه روز اول زندگی خود فقط به تمیز کردن حجره های خالی شان می پردازند

فضولات ؛ پوست لاروی و باقیمانده مواد غذایی را خارج میکنندو این حجره هارا برای پذیرفتن تخم های جدید آماده میسازند۰ از روز چهارم این کارگرها شغل پرستاری را بعهده می گیرند ولی در این کار ابتدا فقط به دادن عسل و گرده به لاروهای کامل اکتفا می کنند زیرا غدد گلویی آنها فقط از روز ششم شروع به ترشح ژله رویال ( Gele Royale ) می کنند و در این موقع کارگرها آماده غذا دادن به لاروهای جوان می شوند

 روز دهم کارگرها برای اولین بار از کندو خارج میشوند و به یک پرواز کوتاه جهت یابی می پردازند و بعد دو باره و برای ده روز دیگر به داخل کندو برمی گردند و مجددا به کارهای کندو می پردازند ولی این بار به علت از کار افتادن غدد گلویی پرستاری لاروها را کنار می گذارندو کار انبار کردن عسل و گرده (پولن= pollen ) را در حجره های خالی به عهده می گیرند ولی بعد از چند روز با رشد غدد شکمی ترشح کننده موم به ساختمان حجره های جدید و توسعه کندو می پردازند و نیز در ضمن این کار بعضی از افراد در جلوی سوراخ خروجی کندو وظیفه محافظت کندو را به عهده می گیرند و این آخرین مرحله از فعالیت آنها در داخل کندو است زیرا به زودی کار جمع آوری نوش و گرده را شروع میکنند و به این منظور به پروازهای بزرگ از گلی به گل دیگر می پردازند

کار جمع آوری و آوردن غذا و آب بوسیله کارگرها و ذخیره کردن آن در کندو از سه تا چهار هفته طول می کشد ۰ زنبورهای کارگر در مرحله پرواز برای جستجوی غذا دارای قدرت تبادل نظر و خبر دهی در مورد کشف منبع غذا و مشخصات آن و هدایت سایر همکاران برای جمع آوری هر بیشتر شیره و گرده می باشند و این کار به وسیله رقصهای مخصوص به نام رقص دورانی و رقص شکم جنبانی انجام می گیرد ۰ وظیفه زنبورهای نر فقط جفت گیری با ملکه جوان است واینکار ضمن یک پرواز دسته جمعی بنام پرواز آمیزشی یا پرواز عروسی صورت می گیرد۰ بدین ترتیب که ابتدا ملکه یک پروازجهت یابی برای شناسایی موقعیت کندو در محل انجام می دهد ودر پرواز بعدی با تعدادی نر از کندو خارج می شودو در هوا اوج میگیرد و طی آن با نری که از سایرین قوی تر است و ضمن پرواز به آن میرسد جفت گیری میکند

پرواز عروسی در ساعات گرم و آفتابی روز معمولا بین ساعتهای ۱۲ تا ۱۶ صورت میگیرد و ملکه در تمام عمر خود فقط یکبار و آن هم در روزهای بیست و پنجم تا سی ام زندگی در جریان پرواز عروسی جفتگیری میکند و در حالیکه دستگاه تناسلی نر به انتهای شکم آن قلاب شده است از نر خود جدا و به کندو باز می گردد۰

 نر بلافاصله بعد از جفتگیری می میرد و ملکه بیوه بتدریج و طی چند سال تخم ریزی میکند و تکثیر کندو را به عهده می گیرد ۰ از این جهت در این حشره دستگاه تناسلی دارای عضو مخصوص برای ذخیره و نگهداری اسپرماتوزوئید می باشدو تلقیح تخمها بوسیله اسپرم ها به میل ملکه صورت می گیرد۰ ملکه در تمام بهار و تابستان و به طور مداوم شب و روز مشغول تخم ریزی است و روزانه حدود ۳۰۰ تا۳۰۰۰ تخم می گذارد و این بستگی به حرارت ؛ غذا ؛ وسعت کندو و سن ملکه دارد

 در این حشره از تخم های تلقیح شده افراد دیپلوئید ( ۳۲ کروموزومی ) که عموما ماده می باشند بوجود می آیند۰ این افراد منشا ملکه و کارگر هستند و تنظیم پیدایش آنها در کندو بعهده کارگرها و مربوط به طرز غذا دادن آنها به لاروها است بدین ترتیب که در صورت تغذیه لاروها بطور مداوم و به مدت ۵ روز از ژله رویال دستگاه تناسلی آنها رشد کرده و در مرحله کمال تبدیل به ملکه یا ماده های بارور می شوند ولی در صورتیکه لاروها فقط سه روز با ژله رویال و بقیه مدت بوسیله عسل تغذیه شوند ماده های عقیم یا کارگر خواهند شد.

 تخم های تلقیح نشده هاپلوئید ( ۱۶ کروموزومی ) و عموما تبدیل به نر می شوند ۰ از این جهت در جریان تخم ریزی تنظیم تعداد تخم های تلقیح نشده به عهده ملکه است ولی در ملکه های پیر معمولا ذخیره اسپرماتوزوئید کم یا بکلی تمام میشود و در این صورت بیشتر افراد و یا تمام آنها که در سالهای آخر عمر ملکه بوجود می آیند نر می باشند که از نظر تولید عسل ارزشی ندارند و در این صورت باید مبادرت به تعویض ملکه نمود۰ بطور کلی در پرورش زنبور از نظرجلوگیری از چنین پیشامدی باید هر دو سال یکبار ملکه کندو را عوض کرد و ملکه جوانی در کندو قرار داد ۰ همچنین برای افزایش قدرت باروری ملکه باید آنرا از سرما محفوظ داشت و کندوی وسیع یا ذخیره غذایی کافی در اختیارش گذاشت.

وجود ملکه های جوان در کندو برای ملکه مادر خوش آیند نیست و از این جهت ملکه همیشه در جستجوی این افراد و از بین بردن آنها می باشد ولی در مواقع ضروری از نظر تکثیر کندو ، کارگرها از این تصادم جلوگیری می کنند و ملکه های جوان را در حمایت خود قرار می دهند و در این صورت ملکه مادر جای خود را به ملکه های جوان می دهد و باتفاق تعدادی از کارگرها و نرها کندو را ترک می کنند ۰ بنا براین ملکه در اجتماع زنبور عسل بر خلاف اکثر زنبورهای وحشی ماده موسس نیست و کندو یک اجتماع دائمی است که در فواصل معین تکثیر پیدا میکند و دسته ای از افراد آن تحت غریزه خاصی و بدنبال ملکه از کندو خارج می شوند و در حالیکه به آن می چسبند و از هم متفرق نمی شوند ، در تهیه لانه دیگری بر می آیند.

چنین دسته زنبور را بچه کندو یا بره کندو می نامند ۰ طی زمستان زنبورها عموما در مرکز کندو جمع می شوند و به استراحت می پردازند و در این مدت از عسلی که در طول بهار و تابستان ذخیره شده است تغذیه می کنند ۰ در مناطق سردسیر و زمستان کندوها را باید از سرما و یخبندان محفوظ داشت ودر صورت کمی ذخیره داخل آن ، مقداری شیره قند برای تغذیه زنبورها قرار داد.

تولید عسل از جمع‌آوری شهد گیاهان شروع می‌گردد. بدین ترتیب که زنبور عسل شهد شیرین و رقیق را از جام گل‌ها جمع‌آوری نموده و آن‌ها را تغییر شکل داده و به شکل محلولی عالی، غلیظ و مغذی در می‌آورد. زنبور عسل شهد گیاهان را در موقع جمع‌آوری، به طور موقت در عسلدان خود جمع‌آوری می‌نماید و در هر نوبت پرواز برای جمع‌آوری شهد، حدود ۴۰ میلی‌گرم شهد را به کندو حمل می‌کند.

زنبور مزرعه موقع برگشت و حمل شهد به کندو، در بین راه مقداری از آب شهد را جذب، و بعداً از کلیه‌ها دفع می‌کند. ضمنا مقداری دیاستاز diastase از نوع اینورتازinvertase (که تجزیه کننده مواد قندی ست) از جداره عسلدان ترشح و به شهد می‌افزاید. کارگر مزرعه، این شهد یا به اصطلاح عسل نارس را در داخل سلول‌ها قرار می‌دهد و مجددا جهت جمع‌آوری به سوی مزارع و منابع برمی‌گردد.

هنوز ثابت نشده‌است که زنبور عسل می‌خوابد، بنابراین طول شب فرصت خوبی است برای به قوام آوردن عسل، به این ترتیب که در خلال شب شهدهای ذخیره شده رامجدداً از انبارهای سلول‌ها می‌مکند و به سلول‌ها برمی‌گردانند. در هر نوبت مکیدن و برگرداندن، مقداری دیاستاز به شهد اضافه نموده و به عکس کمی از آب اضافی شهد را به کمک جداره‌های عسلدان جذب می‌کنند. این عمل، تا به قوام رسیدن عسل توسط زنبورانی که این وظیفه را به عهده دارند، آن قدر ادامه پیدا می‌کند تا شهد حاصله به مایع غلیظ قوام یافته‌ای که معمولاً دارای ۱۷ تا ۶/۱۸ درصد آب است تبدیل گردد.